Zgodnie z zapisem ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U. z 2013 roku poz. 1409 z późniejszymi zmianami) do właściwości Powiatowego Inspektora Nadzoru Budowlanego jako organu pierwszej instancji należą zadania i kompetencje:
- Przeniesienie decyzji o pozwoleniu na wznowienie robót budowlanych,
- Przyjmowanie zawiadomień o zamierzonym terminie rozpoczęcia robót budowlanych, na które jest wymagane pozwolenie na budowę oraz oświadczeń kierownika budowy i inspektora nadzoru inwestorskiego,
- Przyjmowanie zawiadomień inwestora o zmianie: kierownika budowy lub robót, inspektora nadzoru inwestorskiego, projektanta sprawującego nadzór autorski,
- Wydawanie postanowień, decyzji w sprawie legalizacji lub rozbiórki obiektu budowlanego lub jego części wybudowanego bez wymaganego prawem pozwolenia lub zgłoszenia budowy,
- Sprawy dotyczące opłaty legalizacyjnej,
- Wydawanie decyzji związanych z niewłaściwym wykonaniem robót budowlanych,
- Przyjmowanie zawiadomień o zakończeniu robót budowlanych i wydawanie decyzji o pozwoleniu na użytkowanie,
- Przeprowadzanie obowiązkowej kontroli budowy,
- Wydawanie decyzji nakazującej przeprowadzenie kontroli stanu technicznego obiektów budowlanych, urządzeń lub instalacji w czasie ich użytkowania,
- Prawo żądania udostępnienia, od właściciela lub zarządcy obiektu budowlanego, protokołów z kontroli obiektu budowlanego, oceny i ekspertyz dotyczących stanu technicznego oraz dokumentacje budowy i dokumentację powykonawczą,
- Wydawanie, w drodze decyzji, nakazów usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości stanu technicznego,
- Wydawanie decyzji nakazujących, właścicielowi lub zarządcy, rozbiórkę obiektu i uporządkowanie terenu, w przypadku gdy obiekt budowlany nie nadaje się do remontu, odbudowy lub wykończenia,
- Wydawanie, w drodze decyzji, nakazów właścicielowi lub zarządcy obiektu budowlanego opróżnienie bądź wyłączenie w określonym terminie całości lub części budynku z użytkowania w przypadku bezpośredniego zagrożenia zawaleniem,
- Wydawanie zarządzeń: umieszczenia na budynku zawiadomienie o stanie zagrożenia bezpieczeństwa ludzi lub mienia oraz zakazie jego użytkowania, wykonania doraźnych zabezpieczeń i usunięcie zagrożenia bezpieczeństwa ludzi lub mienia z określeniem terminów ich wykonania,
- Zapewnienie, na koszt właściciela lub zarządcy obiektu budowlanego, zastosowania niezbędnych środków zabezpieczających, w razie konieczności podjęcia działań mających na celu usunięcie niebezpieczeństwa dla ludzi lub mienia,
- Nakazanie, w drodze decyzji, właścicielowi albo zarządcy przywrócenie poprzedniego sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub jego części, w razie zmiany sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub jego części bez pozwolenia,
- Prowadzenie postępowań wyjaśniających w sprawie katastrof budowlanych,
- Przyjmowanie zawiadomień o katastrofach budowlanych,
- Obowiązek niezwłocznego powołania, po otrzymaniu zawiadomienia o katastrofie budowlanej, komisji w celu ustalenia przyczyn i okoliczności katastrofy oraz zakresu czynności niezbędnych do likwidacji zagrożenia bezpieczeństwa ludzi lub mienia,
- Obowiązek niezwłocznego zawiadomienie, po otrzymaniu zawiadomienia o katastrofie budowlanej, o tej katastrofie właściwy organ nadzoru budowlanego wyższego stopnia oraz Głównego Inspektora Nadzoru Budowlanego,
- Wydawanie decyzji dotyczących czynności zabezpieczających w przypadku wystąpienia katastrofy budowlanej,
- Zgłaszanie wniosków dotyczących wszczęcia postępowania w sprawie odpowiedzialności zawodowej w budownictwie.